Zbiór definicji systemu wyborczego jest względnie szeroki i nie sposób wskazać jednej, powszechnie przyjętej definicji. Pojęcie to również występuje w ujęciu szerokim oraz wąskim (sensu largo i stricto).

Szerokie ujęcie, dominujące najczęściej w państwach pozbawionych długich i stabilnych tradycji demokratycznych – obejmuje całokształt norm, uwarunkowań i procesów dotyczących procesu wyborczego, w tym prawo wyborcze. Z tej perspektywy, system wyborczy to całokształt zasad i reguł (prawnych i pozaprawnych) określających sposób przygotowania i przeprowadzenia głosowania oraz ustalenia wyników wyborów¹.

W politologii, a szczególnie w badaniach wyborów i systemów wyborczych, częściej jednak stosuje się pojęcie systemu wyborczego sensu stricto. Oznacza to wzorce zachowań wedle których wyborcy wyrażają w głosowaniu swoją preferencję co do partii i/albo co do kandydata oraz metody transformacji wyników wyborczych na wyniki mandatowe. Systemy wyborcze regulują ten proces przez określenie:

• struktury okręgów wyborczych (ich liczby, granic oraz liczby mandatów przeznaczonych do podziału w każdym z okręgów),
• sposobów głosowania (inaczej uprawnień wyborcy podczas głosowania – ile posiada głosów, czy może je kumulować itp.),
• sposobu ustalania wyników wyborów (określają go formuła wyborcza i zawarte w niej elementy jak metoda wyborcza czy ustawowe progi wyborcze)².

Mozaika systemów wyborczych wykształconych w państwach demokratycznych jest niezwykle różnorodna. Nie tylko nie można mówić o jednym czy jedynym „demokratycznym systemie wyborczym”, ale trzeba zauważyć, że stosowane rozwiązania są często bardzo od siebie dalekie, a realizacja poszczególnych funkcji wyborów występuje z różnym natężeniem.

Podstawowym wyznacznikiem pozwalającym na grupowanie systemów wyborczych jest zastosowanie konkretnej zasady reprezentacji. Tradycyjnie stosowany jest podział na systemy większościowe oraz proporcjonalne (czasami ten podział jest uzupełniany o systemy mieszane).

Zaklasyfikowanie konkretnego systemu wyborczego jako większościowego lub proporcjonalnego wynika w pierwszej kolejności z tego, jaki jest cel działania danego systemu. W nauce nazywany jest on zasadą reprezentacji lub celem reprezentacji.

W systemie większościowym dąży się do zapewnienia jednej partii (lub jak najmniejszej koalicji) większości miejsc w organie kolegialnym, umożliwiającej prowadzenie rządów, przy czym nie jest istotne czy dana partia uzyskała poparcie większości wyborców. Główną funkcją wyborów jest w tym wypadku zapewnienie większości zdolnej do sformowania gabinetu (rządu). W systemie proporcjonalnym zasadą (celem) reprezentacji jest zapewnienie możliwie doskonałego odzwierciedlenia poparcia społecznego (wyborczego) poszczególnych ugrupowań w kolegialnym organie pochodzącym z wyborów. Innymi słowy – większościowa zasada reprezentacji zakłada taką transformację głosów na mandaty (miejsca np. w Sejmie) aby udział jednej z frakcji był na tyle znaczący, że umożliwia sprawowanie rządów (co najczęściej oznacza udział powyżej połowy mandatów), natomiast proporcjonalna zasada reprezentacji zakłada możliwie idealne odwzorowanie poparcia każdej z partii wśród wyborców w podziale mandatów między partie.

Odrębną kwestią pozostają tzw. systemy mieszane. Wśród badaczy wyborów nie ma zgody co do tego, czy taka grupa powinna zostać brana pod uwagę czy też każdy z systemów powinno się zaklasyfikować do jednej z dwóch podstawowych grup. Jeśli uznamy, że taką grupę należy wyodrębnić, to będziemy do niej zaliczać takie systemy, które starają się realizować równolegle obie te zasady.

Bardzo często, szczególnie w języku publicystycznym oraz potocznym, systemom wyborczym nadaje się nazwy odnoszące się do typu systemu (większościowy, proporcjonalny) oraz zastosowanej w nim metody. Stąd też możemy spotkać się z określeniem „system proporcjonalny D’Hondta” czy „system większości względnej”. Czasami, szczególnie w przypadku systemów proporcjonalnych, wystarczy podanie samej metody („system D’Hondta”). Natomiast w przypadku najpopularniejszego systemu większościowego (system większości względnej w jednomandatowych okręgach wyborczych) stosuje się często krótką nazwę „system większościowy”. Są to oczywiście uproszczenia, jednak ich stosowanie na co dzień znacznie ułatwia komunikację.

Opracowanie: Maciej Onasz, na podstawie: Onasz Maciej, Inżynieria wyborcza w Polsce od roku 1989, Łódź 2017.